در هر شناختی، قهراً از اموری مانند معلوم، عالم، علم، معلّم، اقسام شناخت، ابزارها و موانع شناخت و... بحث می‏شود. محور اصلی بحث در اینجا معلوم، یعنی توحید است. آیا راهها و ابزارهای نیل به این مطلوب مهم همان وسایل عادی معرفت است یا چیز دیگری است، اگر چیز دیگری است، کدام است؟

قرآن کریم راههایی را فراسوی موحّدان و سالکان پژوهش توحیدی قرار داده است که بعضی از بعض دیگر دقیق‏تر است. این راههای سه‏گانه جمعاً در یک آیه طبق برخی احتمالات چنین آمده است: (سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی أنفسهم حتّی یتبیّن لهم أنّه الحقّ أولم یکف بربّک أنّه علی کلّ شی‏ءٍ شهید) ؛ تحقیقاً و به‏زودی نشانه‏های خود را در آفاق و نفوس ایشان ارائه خواهیم داد تا برایشان روشن گردد که خدا برحق است، آیا کفایت نمی‏کند تو را از برهان که او یعنی خداوند، بنابر رجوع ضمیر «أنّه» به خدا، نه به قرآن که طبق بعضی برداشتها مناسب با سیاق است بالای همه موجودات عالم، مشهود است؟

در این آیه، هم از مطالعه در آیات آفاقی یاد شده است که همان سیر در خلقت آسمان و زمین و پی در پی بودن شب و روز است، هم از مطالعه در آیات انفسی که راه دوم است و هم از راه بسیار عمیق و دقیق شناخت خدا به واسطه خدا سخن به میان آمدهاست. ذیلاً ضمن اشاره به این اقسام سه‏گانه، توضیحی اجمالی نیز در شرح آنها ذکر می‏شود و تفصیل آن ضمن بیان ادلّه توحید خواهد آمد. در برخی از آیات به دو قسم از راه‏های یاد شده عنایت شده است؛ مانند: (وفی الأرض آیات للموقنین وفی أنفسکم أفلا تبصرون) چنان‏که در بعضی آیات دیگر به قسم سوم عنایت شده است، مانند: (ذلک بأن الله هو الحقّ و أنّ ما یدعون من دونه الباطل وأنّ الله هو العلی الکبیر) . تحریر این بحث در موطن مناسب ارائه می‏شود.

1 . راه آفاقی

بسیاری از آیات قرآن کریم انسان را به مطالعه در اسرار طبیعت و نظم محیرالعقول جهان، تفکر در آفرینش آسمانها، زمین، کوه‏ها، دریاها و حیوانات و... دعوت می‏کند و این خود یکی از راه‏های نیل به توحید خداست، راهی که انسان عاقل و منصف را موحد می‏کند؛ مثلاً می‏فرماید: اوست که آسمانها و زمین را پدید آورد، اوست که نظم ریاضی اختران را تأمین می‏کند، اوست که نظم فصول چهارگانه و آمد و رفت شب و روز را پدید می‏آورد. اوست که انسان را از خاک و گل آفرید و به این شکل زیبا درآورد، خداوند کسی است که هر چیز را خلقتی که درخور اوست داده، سپس وی را به هدف هدایت کرده است. آن خدایی است که هر چیزی را آفرید نیکو آفرید، هر چیزی را به اندازه خلق کرد و آن را به سوی هدف معین هدایت نمود.

امتیاز راه آفاقی از راه‏های دیگر، آسانی و قابل فهم بودن آن برای همگان است؛ زیرا پیمودن این راه به مبادی عمیق و بحثهای پیچیده فنی و برهانهای سنگین فلسفی نیاز ندارد و انسان با دور بودن از هوا و هوس و سیر اجمالی در عالم طبیعت، به وجود «الله» و یگانه بودن او و سایر صفات وی پی خواهد برد: (إِنّ فی خلق السَّمَاوَاتِ و الأرض و اختلاف الَّلیل و النهار لآیات لأُولی الألباب) ؛ قطعاً در آفرینش آسمانها و پی در پی آمدن شب و روز، برای خردمندان نشانه‏هایی است.

عمق و اثر عملی این راه سهل و عمومی، نسبت به راه دوم کمتر است. در این راه مشکلات بیرون حل می‏شود، کیفیت آفرینش آسمان و زمین روشن می‏گردد، از امکان و حدوث آنها، به هستی واجب و قدیم و از حرکت عالم، به وجود محرکِ بی‏حرکت آن پی خواهیم برد و از نظم آنها به ناظم با شعور استدلال می‏شود، ولی تحول درونی و سیر قلبی حاصل نخواهد شد.

در این سیر، راه غیر از رونده و غیر از مقصد است؛ سالک، انسان جست‏وجوگر و راه، تفکر در جهان آفرینش، روابط، حرکت، نظم و خصوصیات آن است و مقصد برین، همان محرکِ بی حرکت، ناظم با شعور، قدیم ازلی و سرمدی است.[توحید در قرآن - صفحه 48]

2 . راه انفسی

مقصود از راه انفسی، سیر در آیات درونی و شناخت خدا از راه خود شناسی است؛ این راه به مقصد نزدیک‏تر و دقیق‏تر از راه آفاقی است و سعادت افزون‏تری را نصیب انسان سالکمی‏کند.

در این سیر، معلوم می‏شود خود انسان آیت توحید خداست و همین تأمّل در خویشتن خویش، رهگشای مناسبی برای خداشناسی و جهان‏بینی است. انسان با تأمّل در ذات، صفات و افعال خویش می‏یابد که همه شئون هستی او احتیاج است و هرگز نمی‏تواند به خود یا دیگران که مانند خود او هستند، تکیه کند؛ چون هیچ موجود امکانی استقلال ندارد. علل و عواملی خارجی در او نیازهایی می‏آفرینند و علل و عواملی هم نیازهای او را ظاهراً برطرف می‏کنند؛ نفوذ اسباب و وسایل بیرونی در او نیازهای زایدی به وجود می‏آورد، او را محتاج خوردن غذا، نوشیدن آب، استراحت و گاهی نیازمند درمان می‏کند، علل و عوامل بیرونی دیگری نیز مانند غذا، پوشاک، خوراک، دارو و مانند آن نیازهایش را پاسخ می‏دهد.

انسان نمی‏تواند نیاز نداشته باشد، چنان که نمی‏تواند اصل هستی خویش را خود تضمین کند و بقای آن را هم خود به عهده بگیرد؛ زیرا مستقل نیست، بلکه از هر جهت مقهور علل و عوامل بیرون است که آنها هم هر یک محکوم علت دیگرند و تحت نظم و نفوذ عامل دیگری اداره می‏شوند که آن خدای سبحان است.

در این تقریر، سخن از اندیشه و علم حصولی است؛ یعنی اگر انسان به خود بیندیشد و نیاز خود را احساس کند، می‏بیند تکیه‏گاه او موجود نیازمند دیگر نیست، بلکه نیاز او به وسیله موجود بی‏نیازی برطرف می‏شود و اگر خود را محتاج به غیرخدا بپندارد، گرفتار خیال کاذبی شده است. امام سجاد(علیه‌السلام) می‏فرماید: «رأیت أن طلب المحتاج إلی المحتاج سفه من رأیه و ضلة من عقله»؛اگر نیازمندی از نیازمند دیگر چیزی طلب کند، از سفاهت رأی و گمراهی عقل اوست. خداشناس کسی است که خردمند باشد و حاجتش را از غنی بالذات بخواهد، نه از محتاج دیگر و اگر انسان در آفرینش خویش بیندیشد، قطعاً به خدا راه پیدا می‏کند. از این رو نبی اکرم‏صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «من عرف نفسه فقدعرف ربه».

در این سیر، هر چند ظاهراً سالک و مسیر یکی است زیرا رونده در خویشتن خویش فکر می‏کند، ولی باطناً چنین نیست؛ چون انسان هر چه در نفسِ خود با مفاهیم حصولی تدبّر می‏کند، در واقع با سیر آفاقی مأنوس است، نه سفر انفسی؛ زیرا همه مفاهیم از هویّت عینی نفس بیگانه‏اند؛ هر چند از او حکایت می‏کنند و بر او منطبق می‏شوند؛ چون مفهومْ کلی است و نفس سالک هویت شخصی، و مفهوم، موجود ذهنی است و هویت او موجود عینی و مفهوم نفس یا مفهومِ «مَن» به حمل اوّلی نفس و «من» است، ولی به حمل شایع صناعی نفس و «من» نیست و مفهوم، غایب است و هویّت سالکْ حاضر و شاهد و نیز تفاوتهای متعدد دیگر که ریشه همه آنها در تفاوت اساسی مفهوم و مصداق است. بنابراین، بررسی مفاهیم حصولی و ذهنی که همگی جدای از هویت انسان‏اند، به مثابه آیات آفاقی است و تأمل در آنها از سنخ تعدد سالک و مسیر است،نه وحدت آن دو.

گفتنی است که منظور از راه انفسی، فحص و تحلیل اجزای بدن نیست؛ یعنی اگر کالبدشناسی درباره همه اعضا و جوارح ظاهر و باطن خویش تدبّر کند و همه آنها را به طور عمیق از راه ذهن ارزیابی نماید یا با دستگاه حسّی و تجربی ببیند و از نظم و نضد آنها آگاه گردد و موحّدانه فتوا دهد، هرگز چنین نگرشی سیر انفسی محسوب نمی‏شود، بلکه در محدوده سیر آفاقی به حساب می‏آید؛ هرچند به قلمرو سیر انفسی نزدیک است.

شناخت خدا از راه سیر انفسی تقریر دیگری نیز دارد که بر علم حضوری تکیه می‏کند و چون علم حضوری بدون تهذیب نفس ممکن نمی‏شود، راهی دشوار است و میسور هر کسی نیست،بلکه تنها مقدورصحابه یقین است‏که از اصحاب عقل بالاترند؛ چون فرمود: (و فی خلقکم و ما یبثّ من دابّةٍ آیات لقومٍ یوقنون) ؛ در خلقت شما و انواع بی‏شمار حیوان که در زمین پراکنده‏اند، آیاتی برای اهل یقین است، لیکن ره‏آورد این سفر بیش از محصول راه اول است؛ چون اگر کسی در خویشتن سیر کند که من کیستم؟ از کجاآمده‏ام؟ چه کسی در من اثر می‏گذارد؟ آن کسی که مرا اداره می‏کند کیست؟ مسلماً از حقّ غافل نخواهد بود.

در اندرون منِ خسته دل ندانم کیست    که من خموشم و او در فغان و در غوغاست

همان‏گونه که اشارت رفت، در این سیر شهودی، سالک و مسیر متحدند و هیچ تفاوتی غیر از تغایر مفهومی بین رونده و راه وجود ندارد، تنها مقصد از آنها جداست.

غرض آنکه اگر انسان در خویشتن بیندیشد و با علم و آگاهی در آیات انفسی سیر کند، لطف و امدادهای الهی همسفر اوست؛ چون گرچه سیر فی الخلق دارد، لیکن به شهود حق منتهی می‏شود و لطف خاص الهی او را همراهی می‏کند و چنین سالکی اهل یقین است، ولی آن کس که در جهان بیرون می‏اندیشد و تلاش می‏کند تا آگاه شود و درباره هستی خویش تأمّل نمی‏کند، درونش از تدبر توحیدی تهی است و به تعبیر برخی از اهل معرفت، کسی که در جانش چیزی ندارد، مانند کسی است که کیسه‏ای را با گره‏های محکم و کور بسته است و با چنگ و دندان آن را باز می‏کند، ولی درون کیسه خالی است؛ یعنی گرچه در انباشتن مفاهیم حصولی زحمت می‏کشد و رنج می‏برد، ولی درون جان او تهی است؛ اگر بکوشد درون خود را از معرفت پر کند و درونش را به چشمه‏ای جوشان تبدیل سازد، رنج او به ثمر می‏نشیند.

چند بازی عشق با نقش سبو          بگذر از نقش سبو رو آب جو

نکاتی درباره نفس

1. نفس انسان مراتبی دارد و علم شهودی به هر مرتبه معادل همان رتبه وجودی ارزیابی می‏شود.

2. براساس سیر جوهری، تحوّل مرتبه نازل به مرحله کامل میسور است و از آن راه، شهود نیز که عین شاهد است، به کمال بار می‏یابد.

3. سِرّ تحوّل‏پذیری نفس، آن است که هر چند از یک سو مجرد است، ولی از سوی دیگر رَهْن طبیعت است. از این‏رو اصل جامع ملائکه که گفتند: (وما منّا إلاّ له مقام معلوم) ، شامل آن نمی‏شود.

4. برای نفس غیر از مراحل الهام، تسویل، امر به بدی، ملامت و اطمینان، شئون جداگانه دیگری است که برخی از آنها در محدوده هویت انسان سهم تعیین‏کننده و بعضی از آنها صبغه امانت الهی دارند که هر انسانی موظّف به پاسداری از آن است. تحریر این بحث به موطن خاص خود ارجاع می‏شود.

3. از مقصد به مقصود

در این سیر، انسان سالک با اندیشه و سیر در حقیقت هستی ره به مقصود می‏برد و در همه جا قبل از هر چیز خدا را می‏یابد، به‏طوری که راه و مقصد یکی است؛ هرچند تفاوت آنها محفوظ است.

خداوند بالا و پستی تویی    ندانم چه ای هر چه هستی تویی

تأمّل در حقیقت هستی، کامل‏ترین راه برای پی‏بردن به وجود هستی صِرف است. پیمودن این صراط مستقیم بهترین ره‏آورد را به همراه دارد. شناخت خدا از خدا و با سیر در حقیقت هستی موجب می‏شود که سالک غیر از خدا کسی را طلب نکند، چنان که عارف خدا شناس از او غیر او را نمی‏خواهد؛ یعنی همان‏گونه که بررسی غیر او راه کامل و نهایی رسیدن به مقصود نیست، غیر او هم هدف نخواهد بود:

از خدا غیر خدا را خواستن    ظن افزونی است و کلی کاستن

تکامل و سعادت اصیل انسان، در پرتو اندیشه در هستی صرف حاصل می‏شود توضیح بیشتر، همراه با آیات مناسب در جای خود خواهد آمد ودراین‏مورد قرآن می‏فرماید:

(أولم یکْف بربّک أنّه علی کلّ شی‏ءٍ شهید) ؛ آیا پروردگارت که قبل از هر چیز مشهود است برای توحید کافی نیست؟ چون خدای سبحان مشهود محض است و قبل از هر چیز معلوم و معروف است و خود برای شناخت کافی است، نیازی به نشانه ندارد، خواه نشانه‏های بیرونی و آیات آفاقی و خواه نشانه‏های درونی و آیات انفسی.

انسان بصیر خبیر با مشاهده متن دریا به وجود آب یقین پیدا می‏کند و دیگر نیازی به مشاهده چمنهای سرسبز اطراف ندارد تا از آن راه پی به وجود آب ببرد، ولی برای بی‏نیازی از تأمّل در مزرعه سبز یا باغ خرم، لازم است دریا را به خوبی بنگرد و از مشاهده آن غافل نماند تا به وجود آن یقین حاصل کند و نیازی[توحید در قرآن - صفحه 51]