فطرت که خلقت خاص و آفرینش ویژه است اصلی‏ترین سرمایه و برترین ره‏توشه‏ای است که خداوندگار عالم، انسان را از آن نعمت بزرگ که سرشت خداشناسی آمیخته با گرایش و دلپذیری حق‏طلبی است برخوردار نموده و همواره وی را به حفظ و حراست آن سفارش می‏کند.

 فطرت انسانی از آن جهت که رقیقه الهی و لطیفه ربّانی است از حساسیّت و اهمیّت خاصی بهره دارد سالکی که با تمسّک به عمود قیّم فطرت در راه شکوفایی و رشد آن کوشا باشد و هر دم غبار طبیعت و زنگار مادیّت را با جلای ذکرالله از چهره خداجو و خداخواه فطرت بزداید و مصباح روشن آن را همواره با دَم تقوا و زَیْتِ معرفت مشتعل بدارد، بدون تردید به مقصد نایل و واصل خواهد بود.

 گوارا باد سرمستان باده فطرت را، که با ذوق جام طهور آن، ساغر طبیعت شکستند و کوس دروغین مستانگی خمخانه‏های دنیا را به صدا در آوردند.

سرّ این‏که خداوند عالم در صحیفه کرامت‏آمیز و قرآن حکمت‏آموز خود، ذیل آیه فطرت فرمود: «ولکن أکثر الناس لایعلمون» آن است که بانگ باطل و آهنگ کاذب طبیعت، گوش جان را مشغول و چشم دل را بسته است، وگرنه این مائده ربّانی و آینه تمام نمای سبحانی خوش می‏درخشد و زیبا می‏سراید.[فطرت در قرآن - صفحه 15] 

محبّت الهی، بزرگ‌ترین سرمایه‌ای است که سالک الی الله می‌تواند تحصیل کند. سالار شهیدان(علیه‌السلام) محروم از این سرمایه بی‌بدیل را گرفتار خسران و زیانکاری می‌داند: «إلهی... خسرت صفقة عبد لم‏تجعل له من حبّک نصیباً»

 وه چه خوش می‌گفت در راه حجاز آن عرب شعری به آهنگ حجاز

کلّ من لم یعش الوجه الحسن قرّب الرّحل إلیه و الرّسن

یعنی آن کس را که نبود عشق یار بهر او پالان و افساری بیار

علم نَبوَد غیر علم عاشقی مابقی تلبیس ابلیس شقی

هر که نَبوَد مبتلای ماه‌رو اسم او از لوح انسانی بشو

سینه خالی زمِهر گلرخان کهنه انبانی بوَد پر استخوان

سینه گر خالی زمعشوقی بود سینه نبود، کهنه صندوقی بود

دل که فارغ شد زمهر آن نگار سنگ استنجای شیطانش شمار

تو به غیر از علم عشق ار دل نهی سنگ استنجا به شیطان می‌دهی

شرم بادت زان که داری ای دغل سنگ استنجای شیطان در بغل

لوح دل از فضله شیطان بشوی ای مدّرس درس عشقی هم بگوی

نبی‌اکرم(صلّی الله علیه وآله وسلّم) از خدا می‌خواست که عشق به ذات اقدس خود را برای او از آب گوارا شیرین‌تر و محبواب‌تر گرداند. [ادب فنای مقربان جلد2ْ - صفحه 338] 

ما در پیاله عکس رُخ یار دیده‏ایم ای بی‏خبر ز لذّتِ شربِ مدامِ ما

هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق ثبت است بر جریده عالَم دوام ما

قدری از سوی بنده به طرف خدا رفتن لازم است تا امداد الهی از آن سوی بیاید و دست انسانِ سالک را بگیرد. نه صِرف از این سو رفتن، به تنهایی مقصدرسان است و نه از آن سو آمدن و دستگیری کردن، بی‌مقدمه حاصل می‌شود: (إنهم فتیةٌ ءَامنوا بربّهم و زدناهم هدی)؛ اصحاب کهف، چون ایمان آوردند و مقداری حرکت کردند، ازدیاد هدایت الهی نصیب آنان شد.

تو مپندار که مجنون سرخود مجنون شد    از سمک تا به سهایش کشش لیلا برد

من به سرچشمه خورشید نه خود بُردم راه    ذرّه‌ای بودم و مِهر تو مرا   بالا برد

من خَس بی‌سر و پایم که به سیل افتادم    او که‏ می‌رفت مرا هم به دل دریا بُرد

باید مجنون شد تا کشش لیلا، عاشق صادق را به سهای عشق برد. باید خود را در سیل عرفان انداخت تا به دریای معرفت رسید. شناخت خدا و سپس شناساندن او نیز این‏گونه است که اولاً، باید چشم و گوش درونی انسان، سالم و گشوده باشد و ثانیاً، مقداری از این سوی رفتن لازم است.

اینکه امیر مؤمنان(علیه‌السلام) یا سایر ائمّه(علیهم‌السلام) می‌گویند: خدا را می‌بینیم وسپس آن‏گونه خدا را معرفی می‌کنند، بدان سبب است که چشم و گوش درونی آنان گشوده شد، [ادب فنای مقربان جلد2ْ - صفحه 148] 

بر در میخانه عشق ای ملک تسبیح‏گوی کاندر آن جا طینت آدم مخمّر می‏کنند

عشق، محبتی کامل

«محبت» آن‏گاه که به حدّ بلوغ می‏رسد، «عشق»  نامیده می‏شود. بغض و غضب نیز وقتی به حدّ نصاب برسد، «مقت» خوانده می‏شود، بنابراین حدیث أفضل الناس من عشق العبادة بر نهایت محبت دلالت می‏کند، همان‏گونه که (کَبُرَ مَقتاً عِندَ اللهِ أن تَقولوا ما لاتَفعَلون) حاکی از نهایت غضب است.

بعضی از شارحان اصول کافی ذیل حدیث یاد شده فرموده‏اند: اهل حکمت، دو جا درباره عشق سخن گفته‏اند: یکی در «طبیعیات» (علم النفس) که آن را مذمّت کرده و گفته‏اند که عشق، مالیخولیا، مرض نفسانی و کاری حیوانی و جسمانی است و دیگر در «الهیات» که از آن به عظمت و جلال یاد کرده‏اند.

بر این اساس، اگر کسی سنگ و گیاه را دوست دارد، محبت او به اندازه همان سنگ و گیاه می‏ارزد و چنانچه محبوب او بهشت باشد، به اندازه بهشت؛ امّا اگر محبت و علاقه عاشقی به ذات اقدس خداوندی تعلّق گرفت، دیگر اندازه‏ای نخواهد داشت.

زیرا اگر کسی لذّت محبت خدا را بچشد، چیزی دیگر را هدف خود قرار نخواهد داد: إلهی! من ذا الّذی ذاق حلاوة محبّتک فرام منک بدلاً؛ و من ذا الّذی أنس بقربک فابتغی عنک حولاً.

[تسنیم، جلد 14 - صفحه 58]

در ازل پرتو حُسنت ز تجلّی دم زد عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد

جلوه‏ای کرد رخت دید ملک عشق نداشت عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد

عشقه همان پیچک است که وقتی در کنار درختی سرسبز می‏روید، آن را به عنوان تکیه‏گاه خود احاطه می‏کند و بر آن می‏تند و راه نفس کشیدن را بر آن می‏بندد و در نتیجه برگهای آن درخت همانند رخ عاشق زرد می‏شود.

برترین مردم کسی است که به عبادت بلکه به معبود عشق بورزد و با بدن خود با ظاهر عبادت در ارتباط باشد و برای عبادت فارغ‏البال باشد. انسان گرچه زهد سلمان و تمکّن سلیمان داشته باشد باید عاشق عبادت بلکه عاشق معبود باشد؛ چنانکه سلیمان(علیه‏السلام) با داشتن همه امکانات زندگی همانند سلمان بلکه کاملتر از او زندگی می‏کرد.

مرحوم مولی صالح مازندرانی ....، پس از تفسیر عشق به «افراط در محبت»، می‏گوید:برخی اشکال کرده‏اند که حکیمان عشق را در مباحث طبیعی و طبی جزو بیماریها دانسته‏اند و در مسائل الهی از برترین کمالها و سعادتها به شمار آورده‏اند. بنابراین، ممکن است میان این دو سخن تخالفی انگاشته شود، لیکن این پنداری نادرست است؛ زیرا در طبیعیات و طب سخن از بدن است وآنچه مذموم است، عشق بدنی حیوانی شهوانی است، ولی آنچه در الهیات مطرح است عشق روحانی انسانی نفسانی و ممدوح است. عشق حیوانی به مجرد وصال و اتصالْ زایل و فانی می‏شود، امّا عشق الهی همواره پایدار و فزاینده است.[تسنیم، جلد 2 - صفحه 387]