هیچ ستاره‌ای در آسمان اندیشه انسانی پرفروغ‌تر از شمس واره ‌«‌توحید» نیست. توحید، اوج عروج سالکان عاشقی است که دلخسته دلدار، شیفته دیدار و واله لقای بی‌مانند اویند.

هیچ معرفتی را یارای نیل به بلندای معارف توحیدی و عرفانِ صفات و اسمای الهی نیست، بلکه معرفت اصیل همواره از آبشخور زلال توحید سیراب است و هر اندیشه‌ای که از چشمه‌سار خورشید سان وحدت الهی سیراب نگشته و از آن دور ماند، در ویرانه ضلالت و تاریکخانه غوایت مایه سقوط و هلاکت است.

از این رو، تمام تحریف های فکری و انحراف‌های عملی، پایه در بی‌معرفتی نسبت به توحید و فرورفتگی در وادی تیه شرک داشته و همان‌طور که تنها توحید سعادت آفرین است، تنها شرک شقاوت‌زاست و نگونبختی به همراه دارد.

همان‌گونه که اصل وجودِ یگانه و هستی یکتای الهی مایه حیات و عامل قیام جهان و جهانیان است و همه هستی به حیّ قیوم تکیه و اعتماد دارد، تمام اندیشه‌های اصیل و افکار قویم، مرهون وابستگی و پیوستگی به اندیشه توحیدی است.

خداوند بی‌عدیلی که تنها عجز معرفت او و اقرار به ناتوانی در شناخت او وسیله قرب و عامل نجات است، هیچ کلامی را برتر از توحید نیافرید و هیچ سخنی را به عظمت و جلالت ‌«‌لا إله إلاّ الله» نیاورد که رسول گرامی اسلام(صلّی الله علیه وآله وسلّم) فرمود: نه من و نه احدی پیش از من، مثل ‌«‌لا إله إلاّ الله» نیاورده است؛ قال رسول الله(صلّی الله علیه وآله وسلّم): ‌«‌ما قلتُ ولا قال القائلون قبلی مثل لا إلهَ إلاّ الله»[1]. این کلام حکایت از حقیقت بی‌نظیر توحید دارد.[توحید در قرآن - صفحه 19]

سلام جوانهای دوست داشتنی!

از مطالب گذشته بدست آمد که این موجود بسیار مهم و ارزشمند یعنی انسان دارای درونمایه بسیار غنی و عالی است و گوهری است که ارزش آن را فقط آفریننده آن میداند و مبدأ ومقصدی فوق درک خویش دارد.

اگر هر انسانی به دنبال مقصد واقعی خویش باشد نه مقاصد مخیله اش، کاوشگر حقیقت خویش باشد نه آنچه صرفا خوشایند حال فعلی اوست و واقعا بخواهد به درونمایه حقیقی خویش دست یابد ... پس راه مسدود نیست ، باز است ... و اولین پله آن استفاده از عقل است، خورشیدی فروزان و روشنگر. بشرط آنکه زنگار نگرفته باشد! بلی زنگار ... شما بگویید: زنگار چیست؟ و چگونه می آید وچگونه میرود؟؟؟

منتظرم!

توحید، امری فطری و همه فهم است که خلقت انسان‌ها بر اساس آن سرشته می‌شود: (فأقم وجهک للدّین حنیفاً فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدّین القیّم و لکنّ أکثر النّاس لا یعلمون).

بت‌پرستان حجاز، توحید و یگانه‏پرستی را امری عجیب می‌پنداشتند و چنین می‌گفتند: (أجعل الالهة إلهاً واحداً إنّ هذا لشی‏ءٌ عُجاب). قرآن کریم با این تفکّر منحط به مقابله پرداخته، شک و تردید در (الله) را تعجّب‌آور و حیرت‌انگیز دانسته است: «أفی الله شکٌّ فاطر السموات و الأرض» و در عین حال، در موارد فراوانی، ادلّه گوناگون توحیدی را با تعبیرهای متنوّع، برای سطوح مختلف مردم بیان کرده است؛ مانند نظر کردن به شتران، آسمان، کوه‌ها و زمین[5]، برهان صدّیقین در کنار برهان آفاق و انفس و شهادت خود خدا و ملائکه و اولوا العلم. ائمّه اطهار(علیهم‌السلام) نیز به همین سبک برای توحید، دلایل فراوانی بیان کرده‌اند. 

سعد بن سعد از امام رضا(علیه‌السلام) از توحید پرسید، آن حضرت(علیه‌السلام) به ارتکاز سائل بسنده کرد و بدون هیچ گونه استدلال عقلی فرمود: «هو الّذی أنتم علیه». این جمله، یا اشاره به توحید فطری است؛ یعنی آنچه را فطرتاً می‌یابید، توحید است، یا اشاره است به ولایت اهل‌بیت(علیهم‌السلام) که از شرایط توحید است و سعد بن سعد به آن کمال نایل آمده بود.

اما وقتی هشام‏بن حکم از امام صادق(علیه‌السلام) پرسید: چه دلیلی بر یگانگی خدا وجود دارد؟ امام(علیه‌السلام) فرمود: پیوستگی تدبیر و عدم نقص در آفرینش؛ چنان‌که خدای عزّوجلّ فرمود: اگر آلهه‌ای غیر از خدای سبحان در آسمان و زمین می‌بود، هر آینه فساد بدانها راه می‌یافت: «إتّصال التّدبیر و تمام الصنع، کما قال عزّوجلّ: ( لو کان فیهما ءَالهة إلاّالله لفسدتا)». در اینجا سطح سخن، بالاتر از مستوای سخن پیشین است؛ زیرا امام صادق(علیه‌السلام) به تعلیل یا تبیین توحید عنایت فرموده و هدف‌داری جهان آفرینش و هماهنگی و نظم طبیعی آن را نشانه وحدت تدبیر و توحید ربوبی دانسته است.

 آنگاه که نوبت به هشام‏بن‏سالم رسید، بدون آنکه سؤالی از جانب هشام مطرح شود، خود امام صادق(علیه‌السلام) از او خواستند که خدا را وصف کند. وقتی که هشام گفت: «هو السمیع البصیر»، امام صادق(علیه‌السلام) بیان بلندی را مطرح فرمودند که  حکمای بزرگ اسلامی، آن را بر براهین متعدّد توحیدی منطبق کرده‌اند.[ادب فنای مقربان جلد2 - صفحه 361]

 فطرت در قرآن

فطرت از ماده «فَطَرَ» در لغت به معنای شکافتن، گشودن شی‏ء و ابراز آن، ابتدا و اختراع، شکافتن از طول، ایجاد و ابداع آمده است و از آنجا که آفرینش و خلقت الهی به منزله شکافتن پرده تاریک عدم و اظهار هستی امکانی است یکی از معانی این کلمه، آفرینش و خلقت است، البته آفرینشی که ابداعی و ابتدایی باشد.[فطرت در قرآن - صفحه 23]

فطرتی که در قرآن مطرح است غیر از فطریات و امور فطری است که در منطق و فلسفه از آن بحث می‏شود. و نیز «فطرت» که سرشتی ویژه و آفرینشی خاص است، غیر از طبیعت است که در همه موجودهای جامد یا نامی و بدون‏روح حیوانی یافت می‏شود، و غیر از غریزه است که در حیوانات و در انسان در بُعد حیوانیش موجود است. این ویژگی فطرت از آن جهت است که با بینش شهودی نسبت به هستی محض و کمال نامحدود همراه است و با کشش و گرایش حضوری نسبت به مدبّری، که جهل و عجز و بخل را به حریم کبریایی او راه نیست، آمیخته و هماهنگ است. فطرت انسانی مطلق‏بینی علمی و مطلق‏خواهی عملی است.

«فطرت» که همان بینش شهودی انسان به هستی محض و گرایش آگاهانه و کشش شاهدانه و پرستش خاضعانه نسبت به حضرت اوست، نحوه خاصی از آفرینش است که حقیقت آدمی به آن نحو سرشته شده و جان انسانی به آن شیوه خلق شده است. فصلِ اخیر انسان را همان هستی ویژه مطلق‏بینی و مطلق‏خواهی او تشکیل می‏دهد.[فطرت در قرآن - صفحه 24]

  ویژگی‏های فطرت

گفته شد که فطرت، نحوه خاص هستی انسان است. انسان هم موجودی متفکر و مختار است که برابر علم و اندیشه کار می‏کند و رفتاری متأثر از علم و اندیشه خویش دارد، متفکری است که آگاهانه کاری را انتخاب کرده سپس آن را انجام می‏دهد، چنین موجودی از گزارش‏های علمی و گرایش‏های عملی برخوردار است، یعنی گزارش‏های علمی و گرایش‏های عملی در نهاد او تعبیه شده و از بیرون بر او تحمیل نشده است و قابل زوال هم نیست. پس انسان حقیقتی است که در مقام علم و عمل با فطرت زندگی می‏کند. با توجه به این موارد روشن می‏شود که فطرت دارای ویژگی‏هایی است که عبارتند از:

1 ـ معرفت و آگاهی و بینش فطری و نیز گرایش‏های عملی انسان تحمیلی نیست،بلکه در نهاد او تعبیه شده است‏نه مانند علم‏حصولی که از بیرون آمده باشد.

2 ـ با فشار و تحمیل نمی‏توان آن را زایل کرد، لذا تغییرپذیر نخواهد بود. و به عبارت دیگر: ثابت و پایدار است، گرچه ممکن است تضعیف شود.

3 ـ فراگیر و همگانی است. چون حقیقت هر انسانی با این واقعیت سرشته شده است.

4 ـ چون بینش و گرایش انسان متوجه هستی محض و کمال مطلق است، از ارزش حقیقی برخودار بوده و ملاک تعالی او است. و از این رهگذر، تفاوت بین انسان و سایر جانداران بازشناخته می‏شود.[فطرت در قرآن - صفحه 27]

 قرآن کریم آیات فراوانی را به بیان اوصاف و ویژگی‏های انسان اختصاص داده است. بعضی‏آیات وی را مدح و ستایش کرده و دسته‏ای از آیات او را مذمتو نکوهش می‏کند.

 آیاتی که انسان را ستایش می‏کند، از او به خلیفه خدا بر روی زمین و برخوردار از ظرفیت علمی گسترده و امانت‏دار خدا و دارای کرامت و ملهَم به فجور و تقوا و واجد فطرت و موجودی ابدی و دیگر اوصاف پسندیده یاد می‏کند. در برابر، آیاتی است که او را نکوهش کرده و از او به موجودی ضعیف، عجول، قتور، فَخور، هَلوع، جَزوع، مَنوع، ظلوم و جَهول و دیگر اوصاف نکوهیده تعبیر می‏کند.

از این آیات استفاده می‏شود که انسان دارای فطرتی است و طبیعتی، از آن جهت که دارای فطرت الهی است مورد ستایش قرار گرفته و از آن جهت که در بند طبیعت و تابع شهوت و غضب است، ضعیف است و هلوع و....

زانکه نیم او ز عَیْبِستان بُد است واندگر نیمش ز غَیْبِستان بُد است

غَیب را ابری و آبی دیگر است آسمان و آفتابی دیگر است

این جهان و راهش ار پیدا بُدی کم کسی یک لحظه‌ای آنجا بُدی

انسان فطرتی دارد که پشتوانه آن روح الهی است، و طبیعتی دارد که به گِل‏وابسته است، همه فضایل انسانی به فطرت و همه رذایل به طبیعت او بازمی‏گردد، اگر انسان به طبیعت خود توجه کند و از هویت انسانی خود که روح اوست، غافل گردد، نه تنها از پیمودن مسیر کمال بازمی‏ماند، بلکه دچار انحطاطمی‏شود، تا آنجا که قرآن می‏فرماید: (أُولئک کالأنعام بل هم أضلّ) و اگر به بُعد فطری خود توجه کند، تا جایی تکامل پیدا می‏کند که به «أفق أعلی» و مقام «أوْ أدنی» می‏رسد که از مقام فرشتگان برتر است: (وهو بالأفق الأعلی ثمّ دنا‏فتدلّی فکان قاب قوسین أو أدنی) در حالی که در افق اعلی قرار داشت. سپس نزدیکتر و نزدیکتر شد، تا آن که فاصله او به اندازه فاصله دو کمان یا کمتر بود.

در قرآن کریم این دو جنبه حیات، یعنی حیات طبیعی و حیات فطری انسان، ترسیم شده است. چنان که فرمود: (إنّی خالق بشراً من طین فإذا سوّیته ونفخت فیه من روحی) من بشر را از گل آفریدم و آنگاه او را راست گردانیده از روح خود در او دمیدم، و در سوره سجده فرمود: (الّذی أحسن کلّ شی‏ءٍ خلْقه وبدأ خلق الإنسان من طینٍ ثمّ جعل نسْله من سُلالةٍ من ماءٍ مهین ثمّ سوّاه ونفخ فیه من روحه)او همان کسی است که هر چه را آفریده نیکو آفرید و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد، سپس نسل او را از آب ناچیز آفرید. سپس اندام او را موزون ساخت و از روح خویش در او دمید.

صورتش بر خاک و جان در لامکان لامکانی فوق وهم سالکان

 از این آیات استفاده می‏شود که انسانِ نخستین و همچنین نسلِ وی مستوی‏الخلقه خلق شده‏اند و استوای خلقت انسان به روح او است و استوای خلقت روح به آن است که به او فطرت ارزانی داشته و او را به فجور و تقوا الهام کرده است.

بنابراین، در فرهنگ قرآن هر جا سخن از نکوهش و مذمت انسان در میان است، گفتگو از انسانی است که از خاک آفریده شده و هر جا از کرامت و بزرگی مقام انسان سخن می‏رود، گفتگو درباره انسانی است که مسجود فرشتگان و جانشین خدا در زمین است. یعنی نکوهش‏ها به طبیعت انسان مربوط است و ستایش‏ها به روح و فطرت او بازمی‏گردد.

جان زهجر عرش اندر فاقه‌ای تن ز عشق خار بُن چون ناقه‌ای

جان گشاید سوی بالا بال‌ها در زده تن در زمین چنگال‌ها[فطرت در قرآن - صفحه22 , 23]