قرآن کریم آیات فراوانی را به بیان اوصاف و ویژگی‏های انسان اختصاص داده است. بعضی‏آیات وی را مدح و ستایش کرده و دسته‏ای از آیات او را مذمتو نکوهش می‏کند.

 آیاتی که انسان را ستایش می‏کند، از او به خلیفه خدا بر روی زمین و برخوردار از ظرفیت علمی گسترده و امانت‏دار خدا و دارای کرامت و ملهَم به فجور و تقوا و واجد فطرت و موجودی ابدی و دیگر اوصاف پسندیده یاد می‏کند. در برابر، آیاتی است که او را نکوهش کرده و از او به موجودی ضعیف، عجول، قتور، فَخور، هَلوع، جَزوع، مَنوع، ظلوم و جَهول و دیگر اوصاف نکوهیده تعبیر می‏کند.

از این آیات استفاده می‏شود که انسان دارای فطرتی است و طبیعتی، از آن جهت که دارای فطرت الهی است مورد ستایش قرار گرفته و از آن جهت که در بند طبیعت و تابع شهوت و غضب است، ضعیف است و هلوع و....

زانکه نیم او ز عَیْبِستان بُد است واندگر نیمش ز غَیْبِستان بُد است

غَیب را ابری و آبی دیگر است آسمان و آفتابی دیگر است

این جهان و راهش ار پیدا بُدی کم کسی یک لحظه‌ای آنجا بُدی

انسان فطرتی دارد که پشتوانه آن روح الهی است، و طبیعتی دارد که به گِل‏وابسته است، همه فضایل انسانی به فطرت و همه رذایل به طبیعت او بازمی‏گردد، اگر انسان به طبیعت خود توجه کند و از هویت انسانی خود که روح اوست، غافل گردد، نه تنها از پیمودن مسیر کمال بازمی‏ماند، بلکه دچار انحطاطمی‏شود، تا آنجا که قرآن می‏فرماید: (أُولئک کالأنعام بل هم أضلّ) و اگر به بُعد فطری خود توجه کند، تا جایی تکامل پیدا می‏کند که به «أفق أعلی» و مقام «أوْ أدنی» می‏رسد که از مقام فرشتگان برتر است: (وهو بالأفق الأعلی ثمّ دنا‏فتدلّی فکان قاب قوسین أو أدنی) در حالی که در افق اعلی قرار داشت. سپس نزدیکتر و نزدیکتر شد، تا آن که فاصله او به اندازه فاصله دو کمان یا کمتر بود.

در قرآن کریم این دو جنبه حیات، یعنی حیات طبیعی و حیات فطری انسان، ترسیم شده است. چنان که فرمود: (إنّی خالق بشراً من طین فإذا سوّیته ونفخت فیه من روحی) من بشر را از گل آفریدم و آنگاه او را راست گردانیده از روح خود در او دمیدم، و در سوره سجده فرمود: (الّذی أحسن کلّ شی‏ءٍ خلْقه وبدأ خلق الإنسان من طینٍ ثمّ جعل نسْله من سُلالةٍ من ماءٍ مهین ثمّ سوّاه ونفخ فیه من روحه)او همان کسی است که هر چه را آفریده نیکو آفرید و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد، سپس نسل او را از آب ناچیز آفرید. سپس اندام او را موزون ساخت و از روح خویش در او دمید.

صورتش بر خاک و جان در لامکان لامکانی فوق وهم سالکان

 از این آیات استفاده می‏شود که انسانِ نخستین و همچنین نسلِ وی مستوی‏الخلقه خلق شده‏اند و استوای خلقت انسان به روح او است و استوای خلقت روح به آن است که به او فطرت ارزانی داشته و او را به فجور و تقوا الهام کرده است.

بنابراین، در فرهنگ قرآن هر جا سخن از نکوهش و مذمت انسان در میان است، گفتگو از انسانی است که از خاک آفریده شده و هر جا از کرامت و بزرگی مقام انسان سخن می‏رود، گفتگو درباره انسانی است که مسجود فرشتگان و جانشین خدا در زمین است. یعنی نکوهش‏ها به طبیعت انسان مربوط است و ستایش‏ها به روح و فطرت او بازمی‏گردد.

جان زهجر عرش اندر فاقه‌ای تن ز عشق خار بُن چون ناقه‌ای

جان گشاید سوی بالا بال‌ها در زده تن در زمین چنگال‌ها[فطرت در قرآن - صفحه22 , 23]