توحید، امری فطری و همه فهم است که خلقت انسان‌ها بر اساس آن سرشته می‌شود: (فأقم وجهک للدّین حنیفاً فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدّین القیّم و لکنّ أکثر النّاس لا یعلمون).

بت‌پرستان حجاز، توحید و یگانه‏پرستی را امری عجیب می‌پنداشتند و چنین می‌گفتند: (أجعل الالهة إلهاً واحداً إنّ هذا لشی‏ءٌ عُجاب). قرآن کریم با این تفکّر منحط به مقابله پرداخته، شک و تردید در (الله) را تعجّب‌آور و حیرت‌انگیز دانسته است: «أفی الله شکٌّ فاطر السموات و الأرض» و در عین حال، در موارد فراوانی، ادلّه گوناگون توحیدی را با تعبیرهای متنوّع، برای سطوح مختلف مردم بیان کرده است؛ مانند نظر کردن به شتران، آسمان، کوه‌ها و زمین[5]، برهان صدّیقین در کنار برهان آفاق و انفس و شهادت خود خدا و ملائکه و اولوا العلم. ائمّه اطهار(علیهم‌السلام) نیز به همین سبک برای توحید، دلایل فراوانی بیان کرده‌اند. 

سعد بن سعد از امام رضا(علیه‌السلام) از توحید پرسید، آن حضرت(علیه‌السلام) به ارتکاز سائل بسنده کرد و بدون هیچ گونه استدلال عقلی فرمود: «هو الّذی أنتم علیه». این جمله، یا اشاره به توحید فطری است؛ یعنی آنچه را فطرتاً می‌یابید، توحید است، یا اشاره است به ولایت اهل‌بیت(علیهم‌السلام) که از شرایط توحید است و سعد بن سعد به آن کمال نایل آمده بود.

اما وقتی هشام‏بن حکم از امام صادق(علیه‌السلام) پرسید: چه دلیلی بر یگانگی خدا وجود دارد؟ امام(علیه‌السلام) فرمود: پیوستگی تدبیر و عدم نقص در آفرینش؛ چنان‌که خدای عزّوجلّ فرمود: اگر آلهه‌ای غیر از خدای سبحان در آسمان و زمین می‌بود، هر آینه فساد بدانها راه می‌یافت: «إتّصال التّدبیر و تمام الصنع، کما قال عزّوجلّ: ( لو کان فیهما ءَالهة إلاّالله لفسدتا)». در اینجا سطح سخن، بالاتر از مستوای سخن پیشین است؛ زیرا امام صادق(علیه‌السلام) به تعلیل یا تبیین توحید عنایت فرموده و هدف‌داری جهان آفرینش و هماهنگی و نظم طبیعی آن را نشانه وحدت تدبیر و توحید ربوبی دانسته است.

 آنگاه که نوبت به هشام‏بن‏سالم رسید، بدون آنکه سؤالی از جانب هشام مطرح شود، خود امام صادق(علیه‌السلام) از او خواستند که خدا را وصف کند. وقتی که هشام گفت: «هو السمیع البصیر»، امام صادق(علیه‌السلام) بیان بلندی را مطرح فرمودند که  حکمای بزرگ اسلامی، آن را بر براهین متعدّد توحیدی منطبق کرده‌اند.[ادب فنای مقربان جلد2 - صفحه 361]