وقتی انسان به مدد منظر توحیدی، فقر خویش را مشاهده کرد، برای مشاهده و شهود حق باید مراحلی را طی کند که در هر یک از این مراحل، بخشی از دیوارهای استقلال او فرو می‏ریزد و نمودی از تجلّیات خدا برای وی آشکار می‏گردد.

1. فنای افعالی: وقتی انسان، ذات خود را فقر محض و ربط صرف دید که فانی در هستی مطلق است، به طوری که این ربط محض هم دیده نشد، افعال کمالی خود را فانی در فعل فاعل مستقل می‏بیند که خدای سبحان است و برایش مبرهن می‏شود که دیگر موجودات نیز هیچ‏یک در هستی استقلال ندارند و چون استقلال ندارند، فعل کمالی آنها در فعل خدای سبحان فانی است.

قهراً کارهای قبیح، معاصی، شرور، گناهان و نظایر آن، چون ریشه در نقص و فقدان دارد، از خود انسان که فقیر محض است، بالا نمی‏رود و مبدأ ذاتی نمی‏خواهد و وقتی مبدأ ذاتی نخواست، استنادی هم به خداوند ندارد و به ذات اقدس الهی منتهی نخواهد شد؛ امّا کارهای وجودی و کمالی و خیر، منحصراً مخصوص خدای سبحان است. هر کار خیری که از هر فاعلی نشئت می‏گیرد، آن فعل، فانی در فعل خدای سبحان است و این اساس «توحید افعالی» است. توحید افعالی یعنی انسان موحّد به جایی برسد که تمام کارهای خیر را که از هر فاعلی نشئت می‏گیرد، فانی در فعل خدای سبحان ببیند.

انسان وقتی به مقام توحید افعالی رسید، عالم را زیر پوشش ربوبیت رب‏العالمین می‏بیند؛ خود او و افعال کمالی (نه شرور و قبایح) او مهره‏هایی ازافعال و اوصاف فعلی خدای سبحان به شمار می‏روند و دیگر موجودات را هم این چنین مشاهده می‏کند و قهراً وقتی فعل کمالی خود و دیگر فاعلان را فانی در فعل خدای سبحان دید، نه به خود متّکی می‏شود نه به دیگران. این انسان از مرحله اعتماد به نفس و نظایر آن می‏رهد و به اعتماد به خدا می‏رسد.

2. فنای صفاتی: انسان سالک، وقتی از توحید افعالی موسوم به «فنای افعالی» گذشت، به توحید صفاتی می‏رسد که «فنای صفاتی» نام دارد. انسان تا اوصاف خود و دیگران را در اوصاف خدای سبحان فانی نبیند، موحّد راستین نیست، زیرا اگر خدا دارای اوصاف کمالی و آن اوصاف، نامحدود است، در کنار صفت نامحدودِ خدا، صفتِ دیگر نمی‏گنجد، گرچه محدود باشد. اگر خدا دارای علم نامحدود است، دیگر نمی‏توان گفت که در کنار علم نامحدود خدا، علم محدود دیگران هم وجود دارد.

این مطلب که علم خدا نامحدود و مستقل است و علم محدود و وابسته دیگران جدای از علم خدا موجود است، از منظر کمال توحیدی، درست نیست، چون اگر در برابر علم نامحدود خدا واقعاً علمی باشد (گرچه محدود) لازمه‏اش محدود بودن علم خداست، زیرا اگر علمی نامحدود شد، جایی برای علم دیگر باقی نمی‏گذارد و مرزی ندارد که بگوییم تا این حد علم خداست و این حد علم خلق خدا.

وقتی سالک موحّد، صفات خدا را نامحدود دید، همه صفات کمالی را نیز در صفات خدا فانی می‏بیند. این همان فنای صفاتی است و بازده آن «توحید صفاتی» خواهد بود، پس انسان وقتی در مرحله صفت موحّد می‏شود که تمام اوصاف را فانی در صفات کمالی خدای سبحان ببیند.

3. فنای ذاتی: انسانی که به دو مرحله پیشین نایل آید، در حقیقت به باطن عالم و دین دست می‏یابد و از آن باطن هم باطن و عمق دیگری برای او مشهود وروشن می‏شود که همان «فنای ذاتی» است. در این مقام، انسان برای هیچ ذاتی استقلال و هستی جدا قائل نمی‏شود و همه ذوات و وجودات را فانی در آن هستِ محض و ذات صرف می‏داند، زیرا اگر هستی خدای سبحان نامحدود است، دیگر در قبال هستی نامحدود، هستیهای دیگر (خواه محدود یا نامحدود) فرضِ صحیح ندارد؛ همان‏طور که دو نامحدود فرض ندارد، یک نامحدود و یک محدود هم فرض ندارد، زیرا یک امر نامحدود، جایی برای محدود باقی نمی‏گذارد، پس دارنده این دیدگاه، هستیها را فانی در هستی خدای سبحان می‏بیند؛[شمس الوحی تبریزی - صفحه 282]